Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) - мектеп түлектері, олардың ата-аналары мен мұғалімдері үшін күрделі сынақ. ҰБТ-ның проблемалары мен мүмкіндіктері мектеп өміріне алғаш енген күннен бастап қызу талқыланып келеді. Он бірінші сыныпта, бір жағынан, мамандық таңдау, одан әрі оқу жоспарын құру мәселесі, екінші жағынан, ҰБТ-ға дайындықтың өзіне байланысты мәселелер алға шығады. Бұл проблемалардың маңыздылығы соншалық, кейде, әсіресе оқудың соңғы айларында олар басқаның бәрін көлеңкелейді. ҰБТ тапсырудағы басты мәселе – әр мектептегі әрбір оқушының жақсы нәтиже алуын қамтамасыз ету.
Жақсы нәтижеге жету үшін психологиялық тұрғыдан ҰБТ не екенін түсіну керек, оны дәстүрлі емтиханмен салыстырайық.
Бірыңғай мемлекеттік емтиханды тапсыру тәртібі білім алушылардың әдеттегі тәжірибесінен ерекшеленетін және психикалық функциялардың даму деңгейіне ерекше талаптар қоятын күрделі қызмет болып табылады.
ҰБТ тапсыру процесінде талап етілетін ең маңызды психологиялық сипаттамалардың бірнешеуін атап өтуге болады:
- жоғары ұтқырлық, ауысу мүмкіндігі;
- қызметті ұйымдастырудың жоғары деңгейі;
- жоғары және тұрақты өнімділік;
- зейіннің шоғырлануының жоғары деңгейі;
- анық және құрылымдық ойлау, комбинаторлық;
- ішкі іс-қимыл жоспарын қалыптастыру.
| Ерекшеліктері | Дәстүрлі емтихан | Ажырату |
Не бағаланады? |
Тек нақты білім емес, оны көрсете білу маңызды. Ауызша сөйлеудің даму деңгейі білімдегі олқылықтарды «жасыруға» мүмкіндік береді. |
Нақты білім мен пайымдау, шешім қабылдау, сонымен қатар тапсырманы толық түсіну, сөзді түсіну, ұйымдастыру қабілеттері бағаланады. |
Бағаға не әсер етеді? |
Субъективті факторлар үлкен әсер етеді: емтихан алушымен байланыс, жалпы әсер және т.б. |
Бағалау мүмкіндігінше объективті. |
Қателікті түзету мүмкіндігі |
Ауызша емтиханда емтихан алушының кері байланысы арқылы қателіктерді байқау оңайырақ және оны әңгіме барысында немесе емтихан алушының сұрағына жауап бергенде, жазбаша түрде – өз жұмысын тексеру кезінде түзете аласыз. |
Тексеру кезінде қателерді байқап, түзете аласыз. |
Кім бағалайды? |
Оқушыға таныс адамдар. |
Компьютер, белгісіз және көрінбейтін сарапшылар. |
Емтихан нәтижелерін қашан білуге болады? |
Ауызша емтиханда – бірден, жазбаша емтиханда – бірнеше күн ішінде. |
Бірнеше күн ішінде. |
Бағалау критерийлері |
Алдын ала белгілі. |
Алдын ала белгілі, бірақ өте жалпы түрде. |
Емтихан мазмұны |
Білім алушы белгілі бір оқу материалын (бір тақырыпты, сұрақты және т.б.) меңгергендігін көрсетуі керек. |
Емтихан оқу материалының барлығын дерлік қамтиды. |
Нәтижелер қалай бекітіледі? |
Жазбаша емтиханда – тапсырмалар орындалатын бір парақта. Ауызша емтиханда – жоба парақшасында. |
Тапсырманың нәтижелері арнайы жауап бланкілеріне көшірілуі керек. |
Емтихан стратегиясы |
Бірыңғай. |
Жеке. |
Бұл ақпаратты өңдеу, тест тапсырмаларымен жұмыс істеу ерекшеліктерімен байланысты қиындықтар. Қазір оқушылардың білімін тексеру үшін тестілеу әдісі жиі қолданыла бастағанымен, мектеп бұл жаңашылдықтарды меңгеріп үлгермей жатыр. Көп жағдайда оқыту дәстүрлі әдістермен жүзеге асырылады. Бұл ретте тестілеу арнайы дағдыларды қалыптастыруды көздейді: әрбір мәселедегі маңызды аспектілерді бөліп алып, оларды екінші дәрежелі аспектілерден ажырата білу, жалпы контекстен алынған фактілермен және ережелермен әрекет ету мүмкіндігі. Дәстүрлі оқытуда, негізінен, бұған назар аудармайды. Керісінше, мазмұндаудың үйлесімділігіне, белгілі бір тақырып аясында қарым-қатынас орнатуға баса назар аударылады.
ҰБТ процедурасы арнайы белсенділік стратегиясын талап етеді: білім алушылар қандай тапсырмаларды және қандай пропорцияда орындайтынын өзі анықтауы керек. Міне, біз тағы бір нақты мәселеге тап болдық. Емтиханды өткізудің дәстүрлі түрінде емтихан кезіндегі іс-шараларды дайындау және ұйымдастыру әдістері азды-көпті бірдей. Жазбаша емтиханда білім алушылар өздері шешуі тиіс тапсырмалар жинағы бар, ауызша емтиханда емтихан билетінде берілген сұрақ бойынша бұрын үйренген білім мазмұнын көрсетуі керек. Әдетте, мұнда жауап нұсқалры жоқ. ҰБТ-да белсенділік стратегиясын анықтау маңызды іс-әрекетке айналады, өйткені бұл негізінен емтихан бағасын анықтайды. Кейбір ұсынылған, жеке емес, тиімді жұмыс стратегиясын ұстану адамның өзіне ыңғайлы нәрсені емес, өзгенін айтқанын орындауға негізделеді, бұл ақыр соңында нәтиженің төмендеуіне әкеледі.
Оңтайлы стратегияны таңдау оқушыға біршама қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл таңдауға көптеген факторлар әсер етеді.
Мысалы, ол білім алушының ұмтылу деңгейіне байланысты болуы мүмкін. Өз мүмкіндіктерін саналы түрде бағалай алмау (артық бағаланған немесе төмен бағаланған талаптар деңгейі) өзі үшін тиімсіз стратегияны таңдауға әкелуі мүмкін (мысалы, А бөлігінің тапсырмасын орындамай, С бөлігінің тапсырмасын барлық әдістермен шешу әрекеті). Күтілетін және мүмкін болатын нәтижеге сәйкес келмейтін стратегияны таңдау оқушының жұмыстың қалай бағаланатыны туралы, яғни нақты стратегиялардың қандай нәтижеге әкелетіні туралы ақпараттың болмауына байланысты болады.
Таңдалған стратегия жоспарлау мен уақытты дұрыс бөлу ерекшеліктерін де анықтайды. ҰБТ тапсырмаларын орындау үшін таңдалған стратегияға және әрбір тапсырманың күрделілігіне сәйкес берілген уақыт аралығын ұтымды бөлу қажет: әр топтың тапсырмаларына қанша уақыт бөлу керектігін шешіңіз, және айталық, А тобының тапсырмалары С тобындағы тапсырмаларға қарағанда аз уақытты қажет етеді. Түлектің уақытты жоспарлай алмауы оның уақытында аяқтай алмау қорқынышының пайда болуына әкеледі және бұл өз кезегінде уақытты дұрыс бөлмеуге және теріс нәтижеге алып келеді.
Сонымен, когнитивтік қиындықтарды жеңу үшін екі бағытта әрекет ету қажет: тесттермен жұмыс істеу дағдыларын меңгеру және түлектің жеке іс-әрекет стратегиясын құруға көмектесу. Ал, еңбек дағдысы педагогикалық міндеттен көбірек болса, жеке стратегияны жасау психологиялық міндет болып табылады.
Бұл жердегі жеке іс-әрекет стратегиясы – білім алушыға өзінің жеке ерекшеліктеріне сәйкес емтиханда ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін әдістер мен әдістердің жиынтығы.
Бұл Ұлттың Бірыңғай тестілеуді өткізу тәртібіне қатысты мәселелер. Біз жоғарыда айттық, бұл процесс негізінен көпшілік үшін жаңалық және балалар үшін бейтаныс, сондықтан емтиханда айтарлықтай қиындықтар тудыруы мүмкін.
Жауаптарды белгілеу ерекшеліктеріне байланысты қиындықтар. ҰБТ өткізу тәртібі оқушылар үшін әдеттен тыс формаларды толтырудың арнайы түрін қамтиды. Әдетте, бітірушілер жауаптарын сұрақтар жазылған бір параққа жазады, қажет болған жағдайда қосымша парақтарды пайдаланады. Мұндай жағдайда тапсырма мен жауап интегралды нәрсе болып табылады, бұл тексеру кезінде мүмкін болатын қателерді анықтауға мүмкіндік береді. ҰБТ сұрақ пен бірнеше жауаптар нұсқасынан тұрады, бұл оқушыларда қосымша қиындықтар туғызады. Олар пішінді толтыру кезінде қателесуден қорқуы мүмкін және мұндай қателіктер зейіні бұзылған балаларда пайда болуы. Ақпаратты кодтау-декодтау қиындықтары (мазмұн мен оған сәйкес санның корреляциясы) да мүмкін.
Ересек адамның ерекше рөліне байланысты қиындықтар. Әдетте, емтиханда мұғалім, әсіресе осы сыныпта сабақ беретін пән мұғалімі қолдау және бағалау функцияларын біріктіреді. ҰБТ жағдайында қатысқан мұғалімдер тек бақылаушы болып табылады, бұл да түлектер арасында алаңдаушылықты арттыруы мүмкін.
Жауапты бағалау критерийлеріне байланысты қиындықтар. Әдеттегі тестілеулерден айырмашылығы шынымен өзгеше (әдетте - емтихан алушымен жеке байланыс, мұнда – жеке байланыстың болмауы, әдетте - егжей-тегжейлі толық жауап, мұнда - қысқаша жауап және т.б.).
Өз құқықтары мен міндеттерін білмеумен байланысты қиындықтар. ҰБТ мектеп бітірушіге дәстүрлі мектеп жүйесіне қарағанда әлдеқайда белсенді позицияны береді. Әдетте, оқушылардың өздеріне ұсынылған тапсырманың мазмұнын бағалауға, тіпті, өздеріне қойылған бағаға қарсы шығуға құқығы жоқ, ал ҰБТ осы екі мүмкіндікті де қамтиды. Әрине, дәстүрлі мектеп жағдайында оқушының өз ойын ашық айтуы (нақтылайтын сұрақтар қою, құқықтарын жариялау), әсіресе бейтаныс аудиторияда, бейтаныс ересек адамның алдында қалыптаспайды.
Мұндай қиындықтың салдары - апелляция тапсыру мүмкіндігін жіберіп алуы.
Процедуралық қиындықтар негізінен емтихан тәртібімен жеткіліксіз дәрежеде танысудан туындайды және ол қиындықтарды жеңу балалардың ҰБТ рәсімінің ерекшеліктерімен анықталған нақты дағдыларды меңгеруін басшылыққа алу арқылы жүзеге асады.
Демек, мүмкін болатын қиындықтардың себептері тек педагогикалық ғана емес, психологиялық тұрғыдан да болатыны анық. Сондықтан ҰБТ-ға психологиялық дайындық өте қажет. Мұны тек психолог қана жасай алмайды. Психологиялық дайындықты толыққанды қамтамасыз ету үшін барлық қатысушы тараптардың: түлектер, мұғалімдер, ата-аналар күштерін біріктіру өте маңызды.
Түлектердің ҰБТ-ға психологиялық дайындығы бірнеше құрамдас бөліктерден тұруы керек. Оқушыларды фронтальды оқыту, оларға ҰБТ өткізу тәртібі мен нормалары туралы қажетті ақпарат беру және жеке жұмыс стилін дамытуға бағытталған іс-әрекеттер.
Жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әрбір оқушыға жеке қолдау көрсету стратегияларын әзірлеу.
- ҰБТ ерекшеліктерімен таныстыру.
- ҰБТ түлектердің барлығына дерлік қиын. Сонымен қатар оқушылардың әртүрлі топтары когнитивтік және эмоционалды-еріктік сфералардың ерекшеліктеріне байланысты нақты қиындықтарды бастан кешіруі мүмкін.
- Соңғы 3 жылдағы ҰБТ нәтижелері (бес пән бойынша орташа балл)